Hoofdstuk 1

Vroege leven en familieachtergrond

Op 31 augustus 12 n.Chr. werd in de kustplaats Antium - het huidige Anzio in Italië - een kind geboren dat een van Romes beruchtste heersers zou worden. De jongen kreeg de naam Gaius Julius Caesar Germanicus, waarmee hij in elke lettergreep het gewicht van Romes machtigste geslacht meedroeg. Zijn geboorte vond plaats in een periode waarin Rome op het hoogtepunt van zijn keizerlijke macht stond, met Augustus' visie op een eeuwig rijk dat zich consolideerde onder het bewind van zijn opvolger, Tiberius.

Antium zelf had een betekenis die verder ging dan louter geografische overwegingen. De nederzetting aan de kust diende lange tijd als een toevluchtsoord voor de elite van Rome en bood beschutting tegen de drukkende zomerhitte en politieke druk van de hoofdstad. Rijke families bezaten villa's langs de kustlijn, waar de zeebries en relatieve privacy comfort boden dat in de drukke wijken van Rome niet beschikbaar was. Dat Agrippina ervoor koos om hier te bevallen in plaats van in de hoofdstad, wijst op praktische gezondheidsoverwegingen of misschien op de wens om de gedenkwaardige gebeurtenis te onttrekken aan het waakzame oog van keizerlijke hovelingen en politieke rivalen.

De komst van het kind bracht een feest in een familie die al in het hele rijk gevierd werd. Zijn vader, Germanicus, voerde de legioenen aan met een briljantie die vergelijkbaar was met de grootste militaire geesten van Rome. Zijn moeder, Agrippina de Oudere, stamde rechtstreeks af van Augustus zelf; haar bloed verbond de baby met de goddelijke stichter van het principaat. In het complexe web van de Romeinse aristocratie, waar afstamming het lot bepaalde en macht via zorgvuldig opgebouwde familiebanden verliep, bezat de jonge Gaius onberispelijke referenties.

De naam zelf vertelde een verhaal van macht en verwachting. "Gaius" was een veelgebruikt praenomen, dat door Julius Caesar zelf en talloze andere Romeinen werd gedeeld. "Julius" markeerde lidmaatschap van de gens Julia, de familie die beweerde af te stammen van Venus via Aeneas, en die zowel Caesar als Augustus had voortgebracht. "Caesar" was geëvolueerd van een familienaam tot een titel van keizerlijk gezag, die uiteindelijk in heel Europa synoniem zou worden met keizer. "Germanicus" eerde de overwinningen van de vader in Germanië, een bijnaam die hij verdiende door militaire prestaties in plaats van geërfd. Elk element van de naam van het kind verkondigde zijn recht om te regeren, zijn band met goddelijke voorouders en de krijgshaftige bekwaamheid van zijn familie.

Toch zouden de omstandigheden van zijn geboorte minder gunstig blijken dan zijn afkomst deed vermoeden. De Romeinse wereld in 12 n.Chr. was nog steeds getekend door decennia van burgeroorlog, en de herinnering aan bloeddoordrenkte slagvelden lag nog vers in het collectieve geheugen. Augustus was slechts twee jaar eerder overleden en Tiberius worstelde om in de schoenen te passen die velen te groot achtten voor welke sterveling dan ook. In deze sfeer van politieke spanning en onzekere opvolging arriveerde Gaius als zowel een zegen als een potentiële last voor zijn familie.

De opvolgingskwestie hing als een donkere wolk boven alles in het vroege keizerlijke Rome. Augustus had het principaat gecreëerd - het systeem van keizerlijk bestuur vermomd als republikeins bestuur - maar had nooit formeel regels vastgesteld voor de machtsoverdracht. Hij had meerdere aangewezen erfgenamen overleefd, wat hem dwong tot voortdurende aanpassingen in de opvolgingsplannen. Tiberius werd keizer meer door een proces van eliminatie dan door een duidelijke aanwijzing, en veel Romeinen twijfelden aan zijn legitimiteit. De geboorte van nog een potentiële erfgenaam, vooral iemand met zulke sterke bloedlijnen, maakte een toch al duistere politieke situatie nog ingewikkelder.

Het Huis van Germanicus

Germanicus was misschien wel de meest geliefde figuur in Rome tijdens de eerste jaren van zijn zoons leven. De militaire campagnes van de generaal in Germanië hadden de Romeinse trots hersteld na de catastrofale nederlaag in het Teutoburgerwoud enkele jaren eerder. Waar drie volledige legioenen onder Publius Quinctilius Varus waren gesneuveld, bracht Germanicus de overwinning en wraak. Soldaten aanbaden hem niet alleen om zijn tactische genialiteit, maar ook om zijn bereidheid om hun ontberingen te delen, door de modder te marcheren naast de gewone legionairs, om de oude Romeinse deugden te demonstreren waarvan velen vreesden dat ze uit de heersende klasse waren verdwenen.

Zijn populariteit reikte verder dan militaire kringen. In Rome zelf zagen burgers in Germanicus een terugkeer naar de gloriedagen van de republiek, toen verdienste, en niet zozeer het kweken van een bepaald leiderschap, een kenmerk van de republiek was. Hij bezat de gewone manshandigheid die de meeste aristocraten ontging en sprak net zo gemakkelijk met kooplieden en plebejers als met senatoren. Oude bronnen beschrijven hem als knap, welbespraakt en bezat een natuurlijk charisma dat mensen moeiteloos tot hem aantrok. Moderne geleerden discussiëren erover of deze verslagen zijn deugden overdrijven, zoals ze werden geschreven na zijn dood, toen nostalgie elke herinnering kleurde, maar het basisfeit blijft onbetwistbaar: Germanicus dwong buitengewone loyaliteit af in alle lagen van de Romeinse samenleving.

Agrippina de Oudere evenaarde haar echtgenoot in zowel afkomst als persoonlijkheid. Als kleindochter van Augustus belichaamde ze een directe band met de goddelijke keizerlijke familie. Oude historici portretteerden haar als iemand die traditionele Romeinse deugden bezat: streng, waardig en toegewijd aan de familie-eer. Ze schonk Germanicus negen kinderen, van wie er zes de kindertijd overleefden: drie zonen en drie dochters. In een tijdperk waarin bevallingen veel vrouwen het leven kostten en kindersterfte ontelbare levens eiste, getuigde haar succes in het verwekken van erfgenamen van zowel fortuin als constitutie.

Het huwelijk tussen Germanicus en Agrippina vertegenwoordigde meer dan alleen persoonlijke genegenheid. Het verenigde twee van Romes machtigste bloedlijnen en creëerde een dynastie die zelfs de keizer dreigde te overschaduwen. Hun kinderen maakten aanspraken op een macht die maar weinigen konden evenaren. De oudste zoon, Nero Caesar (niet te verwarren met de latere keizer), was de aangewezen erfgenaam, mocht Germanicus iets overkomen. Drusus Caesar, de tweede zoon, zorgde voor de opvolging. De jonge Gaius, derde in lijn, leek voorbestemd voor een bijrol in het familiedrama.

De dochters - Agrippina de Jongere, Julia Drusilla en Julia Livilla - zouden ook een cruciale rol spelen in de keizerlijke politiek, hoewel hun directe deelname aan het bestuur door de traditie werd beperkt. Romeinse vrouwen van de keizerlijke familie oefenden macht uit via hun relaties met mannen, als moeders, echtgenotes en zussen van keizers. De jonge Agrippina zou uiteindelijk de moeder worden van Nero, de laatste Julio-Claudische keizer, terwijl Drusilla de favoriete zus van haar broer Gaius werd, op manieren die later Rome zouden schandalen.

Militaire opvoeding

Germanicus geloofde in traditioneel militair onderwijs. Toen het campagneseizoen aanbrak, nam hij zijn gezin mee naar de noordgrens en weigerde hen achter te laten in de comfortabele maar politiek verraderlijke omgeving van Rome. Deze beslissing bleek van groot belang voor de jonge Gaius. Terwijl andere aristocratische kinderen politiek leerden op het Forum en retorica studeerden bij privéleraren, nam de toekomstige keizer de militaire cultuur rechtstreeks in zich op.

De logistiek van het overbrengen van een heel gezin naar actieve militaire theaters was een enorme onderneming. Agrippina reisde niet alleen met de jonge Gaius, maar ook met zijn broers en zussen, samen met verpleegsters, bedienden en de aanzienlijke bagage die nodig was om zelfs in de grensgebieden de aristocratische normen te handhaven. De colonne die van Rome naar Germania trok, moet kilometers lang zijn geweest en militaire efficiëntie met huishoudelijke noodzaak hebben gecombineerd. Toch stond Germanicus op de regeling, in de overtuiging dat zijn kinderen de realiteit van militaire dienst zouden begrijpen en dat de aanwezigheid van zijn vrouw het moreel van de soldaten zou versterken door zijn toewijding aan zijn troepen te tonen.

De legioenen gestationeerd in Germanië en langs de Rijn vertegenwoordigden de Romeinse grensverdediging; geharde veteranen die het ergste hadden meegemaakt dat barbaarse krijgers konden aanrichten. Deze mannen leidden een ruig leven, ver van de gemakken van de beschaving, constant waakzaam tegen Germaanse stammen die de Romeinse grenzen voortdurend op de proef stelden. De jongste zoon van de generaal werd geboren als een kleine jongen te midden van door de strijd getekende soldaten.

De omgeving aan de grens verschilde dramatisch van alles wat de jonge Gaius in Antium of Rome had meegemaakt. Militaire kampen volgden een strikte indeling, met een identieke organisatie, ongeacht de locatie. De principia (hoofdkwartier) bevond zich in het centrum, omringd door tribunenverblijven, graanschuren, werkplaatsen en barakken, gerangschikt in nauwkeurige rasterpatronen. Aarden wallen en houten palissaden omsloten alles, met wachttorens op regelmatige afstanden en greppels die buiten de muren waren gegraven. De kampen roken naar leer, paarden, houtrook en de specifieke geur van duizenden mannen die dicht op elkaar leefden. Discipline handhaafde de orde waar anders chaos zou heersen.

De dagelijkse routine in deze kampen begon al voor zonsopgang, toen trompetten de soldaten opriepen voor de ochtendinspectie. De dag verliep volgens een strak schema: trainingsoefeningen, onderhoud van de uitrusting, bouwprojecten, verkenningspatrouilles....