I.
Inhoudsopgave INLEIDING.
"Daar is maar één spel, dat mij hartstocht is en weelde,
Daar 'k alles voor laat staan en dat mij nooit verveelde,"
zong De Genestet, toen hij nog "jong en jolig" was en "'t groene veld hem meer trok dan het groene laken." Dat spel was het raketten. Deze regelen zijn mede van toepassing op het kaatsen, dat Oud-Hollandsch balspel. Immers op den dag van den grooten wedstrijd van den Ned. Kaatsbond zijn reeds 's morgens vele honderden naar de kampplaats opgetrokken, die in den middag tot een 5000 tal zijn aangegroeid, om getuige te zijn van de meesterlijke slagen van Frieslands beroemde spelers. Er zijn er bij honderden, die zich in den morgen een plaatsje in de tribunes hebben uitgekozen, en tot des avonds 7 uur met onverdeelde aandacht het spel gade slaan.
Wie in het kaatsseizoen (April-October) in den kaatshoek onzer provincie komt, die zal verwonderd staan over het groot aantal personen en knapen vooral, die elken dag met groote ambitie dit aloude balspel spelen. In vele plaatsen van Friesland is het kaatsspel het openluchtspel. Het is dan ook of de bovenstaande regels van De Genestet voor het kaatsspel en zijne beoefenaars zijn geschreven.
Zooals de Griek zijn Olympische spelen had en de Engelschman zijn football heeft, zoo heeft de Fries zijn kaatsspel.
En de Friezen kennen hun beste spelers, zooals de Engelschman zijn beste footballspelers kent. Hun namen gaan in het speelseizoen van mond tot mond en ook de kaatsersroem van hen, die in vroegere jaren de corypheeën van het kaatsterrein waren, klinkt nog jaren daarna door Frieslands kaatserswereld.
Er was een tijd, en die tijd ligt verre achter ons, dat het kaatsspel hier te lande en elders, zelfs door koningen, graven en edelen hoog werd gewaardeerd. Doch niet alleen bij dezen stond het als een ridderlijk spel bekend, ook bij het volk was het niet minder hoog in aanzien. Kaatsten de heeren meer in de open of overdekte kaatsbanen, het volk beoefende het spel op openbare pleinen in dorp of stad. Veel is bij de wisseling der tijden veranderd en ook het kaatsspel heeft in die kentering gedeeld. Vroeger een algemeen bekend spel in Nederland en onder alle klassen der samenleving beoefend, is het kaatsgebied langzamerhand beperkt geworden tot Friesland, welks inwoners steeds lichaamsoefeningen in de openlucht, waarbij vlugheid, moed en kracht hoofdvereischten zijn, als de meest geliefde uitspanningen beschouwden. Het eigenaardig en frissche volkskarakter der Friezen spiegelt zich in dit aloude balspel nog ten duidelijkste af.
Terecht wordt in onzen tijd ingezien, dat gezonde en ongekunstelde volksspelen in het vrije veld een volk bewaren voor verweeking en voor verbastering van het karakter. Zonder iets te willen afdingen op de waarde van vele geïmporteerde spelen, moet ons toch de klacht van de lippen: "Waarom moeten die uitheemsche spelen de plaats innemen van onze echt Hollandsche spelen? Of vindt dit zijn oorzaak misschien in het bedroevend verschijnsel te willen bewonderen, wat uit den vreemde komt?" Zoo ja, dan zal zulks niet strekken tot hooghouding van ons eigenaardig en frisch volkskarakter. Voor alles gelde toch bij onze volksspelen de leuze: "Nederlandsch in Nederland." Een echt Hollandsch balspel is het kaatsspel. Het wordt gespeeld op 't vrije veld of op een plein in stad of dorp. Aan de beoefening er van is een minimum van kosten verbonden. Met een bal van 10 cent speelt men verscheidene partijen, en met weinig omslag is het speelterrein in orde. In vele plaatsen zelfs ligt het speelveld altijd gereed; (de kaatsbuurt). In dit opzicht verdient het ook de voorkeur boven die spelen, voor welker beoefening duur materiaal moet worden aangeschaft, of waarbij schittering van kleeding mede een rol speelt.
Elke Friesche kaatsersknaap draagt in het speelseizoen een kaatsbal in zijn zak; spoedig is onder de jongens een partuur gevormd en vóór en na schooltijd ziet men ze op de speelvelden druk in de weer den bal te hanteeren. De Friesche knaap is dan de beste type van Hildebrands "Hollandsche Jongens".
Zie in uwe verbeelding eens die Friesche knapen op de groene weide of op het speelplein, zie die jonge en krachtige mannen als moedige en onversaagde athleten den sterken arm uitgestrekt, 't lichaam schuins, vóór- of achterwaarts gebogen, den scherpen en vasten blik beurtelings op den tegenstander en den kaatsbal gericht. Dit balspel is een bij uitstek gymnastisch spel, het oefent oog en hand, maakt wakker, wekt zelfvertrouwen, staalt de spieren, versterkt het hart, maakt de longen veerkrachtig, in 't kort bevordert eene goede gezondheid. Het is een onophoudelijk springen, werpen, buigen, strekken en loopen, en met welk een behendigheid wordt de bal, hoog in de lucht of laag bij den grond, verscheidene meters ver geslagen.
Waar er nu in onzen tijd de nadruk op wordt gelegd, dat niet alleen gestreefd moet worden naar de bevordering van openluchtspelen ten bate van de jongens en de jongelieden uit den gegoeden stand, maar ook en in veel hooger mate nog van die uit de mindere standen, daar meenen wij, dat ook voor deze laatsten even goed als voor de eersten het kaatsspel het aangewezen openluchtspel is. Daarbij is het niet ingewikkeld, maar toch een spel vol afwisselingen. Het wordt meestal gespeeld 3 tegen 3; soms ook 2 tegen 2 of één tegen één. Het kan echter even goed ook 4 tegen 4 gespeeld worden, de regel is evenwel 3 tegen 3, wat de sterkste formatie is.
De lichamelijke ontwikkeling van alle lagen der maatschappij is een volksbelang. Blijkens de posten, uitgetrokken op de Staatsbegrooting voor 1910, als subsidies aan het Ned. Gymnastiekverbond, het N. O. Genootschap, den Ned. Bond voor Lichamelijke Opvoeding, wordt zulks door de Regeering erkend. Naar onze meening kunnen ook de gemeentebesturen niet langer achterwege blijven om steun te verleenen, en moet van gemeentewege een terrein beschikbaar worden gesteld, waarop de jeugd en de jongelingschap zich dagelijks met het spel vermaken kan, wat tot heil der lichamelijke ontwikkeling van "Jong Nederland" strekken zal.
Dikwijls wordt er in onzen tijd geklaagd over verwildering der jeugd. Geeft haar de speelterreinen van vroeger terug, en de klachten over de "baldadigheid van den koning der straat" zullen zeker afnemen.
In sommige dorpen van onzen kaatshoek is een plein, aldus geplaveid, dat het kaatsveld steeds tot spelen gereed ligt. Het perk is daarbij aangewezen door een rij van roode klinkers, terwijl het terrein overigens met gele klinkers is gevloerd. Deze pleinen of kaatsterreinen worden door de gemeente onderhouden.
De plaats onzer inwoning bezit een weiland in de stad, het terrein, waar Franeker's bekende groote kaatspartij wordt gehouden. Het gemeentebestuur stelt dit terrein gedurende het speelseizoen ter beschikking van de kaatsminnende jeugd en de jongelingschap, elken dag na 12 uur.
Hieruit blijkt, dat het kaatsspel steeds in onze provincie een zeer populair spel is geweest.
Door de toenemende bevolking en de daarmee gepaard gaande aanbouwing, werden in vele plaatsen de pleinen aan het spel onttrokken. Ook werd door sommige gemeentebesturen het kaatsen binnen het dorp of de stad verboden, hetwelk in die plaatsen noodlottig is geweest voor den bloei van het aloude balspel.
In onzen tijd van opleving der openluchtspelen treedt ook het kaatsspel weer meer naar voren. Door de organisatie en het streven van den Ned. Kaatsbond worden in vele plaatsen der provincie kaatsclubs opgericht, die òf op een buurt òf op een weiland hare oefeningen houden.
Een eigenaardig verschijnsel doet zich bij de vorming dezer clubs voor. Terwijl toch bij vele sportvereenigingen het standenverschil naar voren treedt en in een zelfde plaats onderscheiden clubs gevormd worden, omvatten onze kaatsclubs de leden van elken stand. De landbouwer en zijn arbeider, de timmerbaas en zijn knecht, de onderwijzer, de ambtenaar, de dokter, de werkman en de burger spelen samen als leden eener zelfde vereeniging op het groene veld of het kaatsplein.
Een landbouwer en twee zijner arbeiders speelden vele malen in één partuur; de dokter, het hoofd der school en de timmerbaas van 't zelfde dorp kaatsten nog dit jaar op de Bondspartij.
Zulks kan niet anders dan een gunstigen invloed uitoefenen op de verhouding van de onderscheiden standen in een zelfde plaats. Het versterkt bovendien de nationale eenheid, waar de protestant, de katholiek, in 't kort, lieden van verschillende godsdienstige richting samen spelen onder 't zelfde vaandel.
Het spreekt van zelf, dat een spel als het kaatsspel, hetwelk weleer door geheel ons vaderland met groote voorliefde en door alle standen beoefend werd, niet zonder invloed is geweest op de taal des volks. Tal van uitdrukkingen hebben haren oorsprong aan dit spel te danken. Hier volgen er eenige:
Hij maakt een bovenslag of dat was een bovenslag; zij kaatsen elkaar de ballen toe; wie de kaats verliest, moet de ballen betalen; de beste kaatser slaat wel eens den bal mis; wie kaatst, moet den bal verwachten; elkaar prippers (slecht uit te slagen ballen) geven; hij slaat voor baas (eerste opslager) op; dat was een buitenslag; dat was een kwaadslag; elkander den bal toewerpen, enz. enz.
Bij Harreboomee vonden wij nog enkele uitdrukkingen of spreekwoorden, die in onzen tijd niet meer gebruikt en verstaan worden, zooals:
Hiermee is de bal afgekaatst; de kaats is mijn; hij weet die kaats wel te teekenen; teeken die kaats (let daarop) keer die kaats; het was een heel gewonnen spel, dan in 't laatst gaf hij de kaats; die van het dak niet kaatsen kan, blijve uit de baan; geef mij kaatsruimte, enz.
Vondel zegt in den lofzang van den Christelijken...
