Zapocatk po zapocatku
Wjesku Dobrosicy, kotruz menju, namakas na dokladnej krajowej karce blisko sydlisca Njeswacidlo. Tam Dobrosicy leza, sedza, hnydom za lesom za Lomskom, za Lisej Horu. Hewak móze so stac, zo zabludzis so do Dobrosec. Wobe wjesce na kartach nemsce Doberschütz rekatej.
Moje Dobrosicy, prez kotrez so dele do wsy abo ze wsy horje twjerdy kamjenjaty puc w nahlych kriwicach wije, zo dyrbis swarnje hladac, zo njeby do nekajkeho dwora wotbocil, su hac do dzensniseho male sydlisco z nehdze sto wobydlerjemi wostali. Po wulkej swetowej wójnje 45. leta zasleho letstotka, nazymu 49 je to byc dyrbjalo, pak so mi 13letnemu zdase, zo su Dobrosicy pola Njeswacidla kaz mesto, w kotrymz budu dale na gymnazij chodzic. Kaz bech na gymnazij chodzil w ceskim Varnsdorfje, wot Dobrosic nehdze sto kilometrow zdalenym, hnydom za nemskej statnej hranicu pola Seifhennersdorfa lezacym. Po dwemaj letomaj z Cech domoj, dokelz bechu tam serbsku wotnozku na Varnsdorfskim mescanskim gymnaziju rozpuscili, dyrbjach hisce leto w serbskej Nemskej na zakladnej suli duchownje dozrawic. Z Hórkow be do Dobrosic blize do sule hac do Chróscic. Wsako be so w Dobrosicach nowa sula wotewrila. W knjezim twarjenju zanjechaneho rycerkubla, w kotrehoz murjach a wlóznych kutach casowe podawki nekotrych letstotkow plesnjachu. Posledni wobsedzer je drje Joseph Seyfert byl, piwarski mister klóstra Marijina hwezda. Tón a jeho swójbni naslednicy, adwokaca a podobni hamtarjo, njebechu dobytki z kubla w domjacych Dobrosicach wostajili, ale druhdze w nemskim kraju rozfórmanili. Wot knjezeho doma a bróznjow a chlewow a hródzow a konjencow, z pólnych kamjenjow a palenych cyhelow we wselakich formatach twarjene, drjebjese so wobmjetk. Powójnska pólna reforma be wobsydstwo rycerkubla rozkuskowala. Pola a lesy rozdzelichu so na chezkarjow a skalarjow wokoliny. Do knjezeho doma rycerkubla zacahny horstka wucerjow a sulerjow. Wjesny wozydlownik Janca be tak dolho sulskemu hamtej w Budysinje na siju lazyl a administratoram dobroty maleje sule rozkladowal, doniz njebe jim Janca ze sije wisal. A bechu Dobrosicam sulu prizwolili. Z njej be so wjace hac sto let stary són zwoprawdzil.
Tro wucerjo, Jurij Rycer, Pawol Solta a Hana Graupnerec, bechu jenoz wo nekotre leta starsi hac nehdze triceci sulskich holcow a hólcow wósom wselakich starobow, kotrychz w troch rumnoscach wucachu. A stoz jich wucachu, bechu sami hakle nekotre mesacy do toho w dzesac kilometrow zdalenym Radworskim hrodze, hdzez be so wustaw za kublanje nowych wucerjow zarjadowal, nawuknyli. Skerje z dobrej wolu, snano tez z powójnskej euforiju, zo je so nesto nowe zapocalo, hac z prinarodzenej mudroscu a ze sikom za wucerjenje. Abo kriwdzu ja zmuzitych nowowucerjow, kotriz bechu so netko duchowneho gratu primali a lopace a widly z rukow polozili?
Knjeze domske, netko sula, stejese zwonka hospodarskich twarjenjow kubla na kromje parka. Park njebe wjace na park podobny, dokelz jeho stomiska z wuprestretymi wjerskami daloke chlódki na trawniki mjetachu, zo so trawy a zela pod nimi dusachu. Tez pódlanski kulowaty hat, skerje hatk, be z tolstym zabjacym poslescom pocehnjeny. Hdyz do njeho nas bul padny, za kotrymz w prestawkach w dziwjej kopancy honjachmy, suskachu dziwje a domjace kacki za nim, doniz so njedohladachu, zo cerwjenu igelitowu kulku pózrec njemózachu. Do noweje sule njebechu hisce zane klinkacki zatwarjene. Hdyz dyrbjese so kopanca mjez Hórcanskimi a Koslowskimi abo Koslowskimi a Dobroscanskimi zakóncic - posledni mejachu starosce, sesc koparjow hromadze dóstac -, zawola nechtó z tych troch wucerjow z hornjeho wokna sule: Nutr! Pokrocujemy!
Moje na ceskim gymnaziju we Varnsdorfje nahromadzene kmanosce, z pismikami w styrjoch wselakich recach spesnje wobchadzec móc, a nawuknjena swita faktow wo tym, sto swet w jeho nutrkownych strukturach hromadze dzerzi, pozbehnychu mje naraz na wysinu mudracka, kiz w srjedziscu steji. Mi so status lubjese. Moji sobusulerjo widzachu, kak so mi lubjese. Stóz w srjedziscu steji, dyrbi ze zawiscemi licic. A z lózymi a zortnymi scipanjemi. Na priklad pri kopancy, hdyz mi jedyn z Koslowskich z wotpohladom do rce kopny. Ow, wodaj, to ja njejsym chcyl. Pri wuknjenju, hdyz be wucer a direktor Rycer do Budysina na hamt a nas samych w rjadowni wostajic dyrbjal a sobusuler Kupka so mje woprasa: Hej, Kocho, kak so howno pisa? Z el abo wej?
Wucer Solta, preco wosobny wobleceny a z posmewkom na woblicu, be nowe wasnje, kak hodzi so nas merkus prisporjec, zawjedl. Metoda - hacrunjez bech na wobrazliwosc prez wurjadneho ceskeho wucerja za molowanje Bíhleka na Varnsdorfskim gymnaziju zwuceny - be za mnje nowa. A wopokaza so jako spomózna, rozum a pomjatk powjetsic. Dokelz wuknjechmy nimale bjez wucbnicow, jenoz na swoje zesiwki a pisaki pokazani - z pjelnjakow bezese casto tinta mjez porstami na papjeru -, zadase sej Solta, zo zesiwkowe lopjena wothorjeka dele do polojcow dzelimy, pak z pisakowej smuzku abo z faldu. Lewy bok zesiwkoweho lopjena be za pismo predwidzany, prawy za wobrazy. Dokelz na tajke wasnje za pismo jenoz hisce polojca lopjena k dispoziciji stejese, dyrbjachu pismiki skludzene byc, pomjensene, redukowane na runje dosahacu wulkosc, zo bychu slowa na polojcnej lince znajmjensa nesto rozumne wuprajic móhli. Tajka disciplina wjedzese k tomu, zo njeskakachu pismiki prez hranicy horicontalnych smuzkow. Na prawym boku lopjena dyrbjachmy zwobraznic, stoz na lewym ze slowami wopisowachmy. Stóz njemózese rysowac abo molowac, smedzese sej z nozicami wupomhac, to reka, zo wobrazy abo na wobrazy podobne znamjenja z nowinow, casopisow abo starych knihow wutrihowase a do swojeho zesiwka lepjese. Lisco, trawy, kcenja, nalepki, lapki a wsón cenki material z prirody abo domjacych kutow a kascikow pucowase do nasich zesiwkow. Tak paslachmy pisajo a wobrazujo nahladne konwoluty sulerskich mudroscow. Zesiwki bubnjachu a pribywachu z kózdej sulskej hodzinu pola wucerja Solty, zo bechu pocasu na pampuchi abo nazrane brjuchi podobne a dyrbjachmy lopjena z gumijemi zawarjenskich sklencow hromadze dzerzec. Zo njebychu so nase nazberane mudrosce po pucu z Dobrosic do Hórkow, Koslowa, Nowoslic rozdrjebili. Hac je so wo Soltowy prinarodzeny pedagogiski talent abo w Radworju na wucerskim wustawje nawuknjenu metodu jednalo, njewem. Wem jenoz, zo stejachmy bórze we wubedzowanju, stó zmeje na druhi dzen pisanise, dokladnise, potajkim lepse wobrazy na prawej polojcy zesiwkoweho lopjena. Ja wubedzowach so w prenim rjedze z Brezanec Marju a Michlerec Gretu. Wobe molowastej wusiknje a trihastej wobrazy z cuzych, mi njeznatych casopisow. Wobe holcy so mi lubjestej. Wlosy mejestej do bimbacych wopusow splecene. A hdyz do mojeho zesiwka hladastej, sto bech namolowal abo nalepil, jeju cyby na mojimaj ramjenjomaj lezachu a na siji loskotachu. A ja srebach do so slódke wónje hubjenych sampunow, kiz so prez nós do wsech stawow rozprestrewachu. Solta njewedzese, zo bóle za Gretu a Marju wobrazy do zesiwka lepjach hac za njeho.
W jednej z prenich powójnskich zwerjacych knihow na mojich polcach su w rybjacym a mjetelowym wotrezku lute wutrihane dzery.
Wucer Rycer, swizny kaz antilopa, chodzese najskerje z Jasency pesi do sule na dzelo a popoldnju po samsnej hórce domoj, po kamjenjatym pólnym pucu nimo bróznje a swjateho kriza wosrjedz do wobeju bokow nachileneho zahona. Dopoldnja be Rycer za hórku ludowy kublar, popoldnju za hórku na tamnym boku chezkarski ratar z dwemaj kozomaj w chlewje a swinjecom na zahrodze. Rycer wucese nas serbsce a nemsce pisac, z diktatami sibalych sadow, kotrez be sej ducy po pólnym pucu wumyslil. Ale tez wón njemózese mi rozklasc, cehodla so nemske slowo Eltern z E pisa, hdyz je tola wociwidnje wot alt a älter wotwodzene. Stoz by po mojej logice k tomu wjesc dyrbjalo, zo so starsej nemsce z Ä pisataj.
Dobroscanka Graupnerec Hana wucese nas z licbami wobchadzec. Jeje spesne kombinacije we hlowje na jednej stronje wobdziwach, na druhej spinachu mi spani a bech po kózdej hodzinje licenja mucny. A sej hizo jako suler w Dobrosicach westy, zo budu so powolanjow zdalowac, w kotrychz dyrbju z licbami wobchadzec.
Blizese so kónc sulskeho leta a z nim kónc sulskeho casa na zakladnej suli.
Mojej precelej z Varnsdorfskeho casa Jan a Pafka, sobuclonaj zenje zalozeneho a tola eksistowaceho trihlowateho zwjazka Triglaw, bestaj hizo w Budysinje na serbskej wysej suli. Wobaj mi prirecowastaj za nimaj princ.
Zane polojcnosce, Jurjo! Jan chwalese wjesole internatne ziwjenje na Walskej, we wili nekajkeho nehdyseho, pred Rusami do zapada ceknjeneho fabrikanta abo na hinase wasnje wot swojeho wobsydstwa wuswobodzeneho knjeza. Internat Wila sulerjow Serbskeje wyseje sule w Budysinje mejese nutrka so k hornjemu poschodej wijate schody a snehbele cezke durje do wulkich stwow. Sceny rumnoscow bechu z hladkimi deskami wupazene, druhdy samo hac pod wysoki wjerch z runje telko stukaturami kaz we Varnsdorfskej internatnej wili. Pod...
